نوشته: حضرت آیت الله حسین انصاریان

امام صادق عليه السلام مردم را به سه خصلت بسيار مهم اخلاقى توجه مى‏دهند كه اگر اين سه خصلت به وسيله‏ى همه‏ى مردم به كار گرفته شود مشكل تهيدستان حل مى‏شود، و همه‏ى تلخى‏هاى روحى و باطنى و نزاع‏هاى خانمانسوز و برخوردهاى نامناسب خاتمه مى‏يابد، و هركسى به هر حقى كه دارد مى‏رسد، و خيمه‏ى حيات از شيرينى و آرامش و امنيت و كرامت پر مى‏شود. آن سه خصلت به اندازه‏اى باارزش و سودمند است كه امام صادق عليه السلام مى‏فرمايند:

هركسى يكى از اين سه خصلت را به محضر حضرت حق بياورد حضرت حق‏ بهشت را بر او واجب مى‏كند. آن سه خصلت عبارت است از:

الإنفاقُ مِن إقتَارٍ، وَالبِشْرُ لِجَميعِ العَالَمِ، وَالإنصافُ مِن نَفسِهِ‏ «1»

. هزينه كردن مال در عين تنگدستى، برخورد با گشاده‏رويى با همه‏ى مردم و انصاف دادن به همگان از سوى خود.

 

انفاق‏

قرآن مجيد و روايات به طور مكرر از انسان خواسته‏اند كه بخشى از مال خود را براى حلّ مشكل تهيدستان و كارهاى خير و امور عام المنفعه هزينه كنند، گرچه خود هنگام انفاق در مضيقه‏ى مالى و فشار مادى قرار داشته باشند!!

راستى، انفاق چه خصلت باارزشى است كه معارف الهيه انسان را گرچه تنگدست باشد به انجام آن دعوت كرده‏اند.

ممكن است تنگدست بگويد حكم پرارزش انفاق شامل حال من نمى‏شود؛ زيرا چراغى كه به خانه رواست به مسجد حرام است.

ولى اسلام اين توجيه را كه انسان را از يكى از بهترين خصلت‏ها و از پى آن از پاداش‏هاى عظيم الهى محروم مى‏كند نمى‏پذيرد. اسلام انفاق تنگدست را به اندازه‏ى شأن مادى او از وى خواسته است.

در كتاب‏هاى قديمى نقل شده: هنگامى كه نمروديان براى سوزاندن ابراهيم آتش فراوانى افروخته بودند، جبرئيل زنبورى را ديد كه به سوى آن آتش مى‏رود تا آب بسيار اندكى كه با دهانش حمل مى‏كند روى آن آتش بريزد. به او گفت:

مگر ممكن است اين آب بسيار اندك اين آتش فراوان را خاموش كند؟ زنبور گفت: من هم به اندازه‏ى ظرفيتم وظيفه دارم به خاموش كردن اين آتش كمك كنم، كوچكى من و حجم غيرقابل توجه دهان من باعث نمى‏شود كه من وظيفه‏ى الهى خود را ترك كنم، بر من هم لازم است در اين دستگاه الهى به اندازه‏ى توان‏ و قدرتم به يارى ابراهيم بشتابم!

بى‏ترديد اگر چند نفر تنگدست پول اندك خود را كه فرض كنيد با روى هم گذاشتن آن مجموعاً ده هزار تومان مى‏شود به تهيدستى بپردازند، يقيناً گوشه‏اى از مشكل او را حل مى‏كند، پول نسخه‏ى بيمار او را تأمين مى‏نمايد يا كفشى براى فرزندش تهيه مى‏شود، يا با آن ورقه‏ى آب و برقى را مى‏پردازد و يا....

بنابراين تنگدستان هم بايد در كنار مؤمنانى كه گشايش مالى دارند و پيوسته در كار خير شركت مى‏كنند، به اندازه‏ى شأن مادى خود گرچه يك درهم باشد، گرچه يك متر پارچه باشد، گرچه يك عدد خرما باشد، شركت كنند تا حضرت محبوب آنان را نيز جزء انفاق‏كنندگان ثبت كند و در قيامت به پاداش عظيم و اجر كريم و ثواب بى‏نهايت برساند.

«آمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ أَنْفِقُوا مِمَّا جَعَلَكُمْ مُسْتَخْلَفِينَ فِيهِ فَالَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ أَنْفَقُوا لَهُمْ أَجْرٌ كَبِيرٌ» «2».

به خدا و پيامبرش ايمان بياوريد و از مال و ثروتى كه شما را در تصرف و هزينه كردنش جانشين خود قرار داده‏ام انفاق كنيد و كسانى از شما كه ايمان آورده‏اند و انفاق كرده‏اند داراى پاداش بزرگ هستند.

انفاق مال براى حل مشكل آبروداران و انجام امور خير از قبيل مسجد، مدرسه، حمام، پل، راه‏سازى، غرس درخت براى بهره‏ورى عموم مردم، درمانگاه، بيمارستان، نشر معارف اسلامى عبادت و طاعت خداست.

اميرالمؤمنين عليه السلام مى‏فرمايد:

إنّ إنفاقَ هَذَا المالِ فى طاعَةِ اللَّهِ أعظَمُ نِعمَةٍ، وَإنّ إنفاقَه فى مَعاصِيهِ أعظَمُ‏ مِحنةٍ «3»

. بى‏ترديد انفاق مال در طاعت خدا بزرگ‏ترين نعمت، و هزينه‏كردنش در معاصى بزرگ‏ترين مصيبت است.

رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم فرمود:

أرضُ القِيامَةِ نارٌ مَا خَلَا ظِلَّ المُؤمِنِ: فَإنَّ صَدَقَتَهُ تُظِلُّهُ‏ «4»

. زمين قيامت يك پارچه آتش است، مگر سايبان مؤمن، زيرا صدقه‏ى مؤمن او را در سايه‏ى خود مى‏پوشاند.

امام صادق عليه السلام مى‏فرمايد:

مَلعونٌ مَلعونٌ مَن وَهَبَ اللَّهُ لَهُ مَالًا فَلمْ يَتَصَدَّقْ مِنهُ بِشَى‏ءٍ «5»

. ملعون است، ملعون است كسى كه خدا مالى به او بخشيده و او چيزى از آن را صدقه نداده است.

و نيز آن حضرت فرمود:

أنفِقْ وَأيْقِنْ بِالخَلَفِ‏ «6»

. از مال خود در راه خدا هزينه كن و يقين داشته باش كه آنچه را هزينه كرده‏اى جايگزين دارد.

رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم فرمود:

مَن مَنَعَ مَالَهُ مِن الأخْيَارِ إختِياراً صَرَفَ اللَّهُ مَالَهُ إلَى الأشرَارِ إضطِراراً «7»

. كسى كه مالش را به اختيار خود از هزينه كردن براى خوبان منع كند، خدا مالش را به ناچار مصرف بدان خواهد كرد.

حضرت سجاد عليه السلام فرمود:

إنَّ مِن أخْلاقِ المُؤمِنِ الإنفاقُ عَلَى قَدْرِ الأقْتَارِ «8»

. بى‏ترديد از خصلت‏هاى مؤمن هزينه كردن مال در حدّ تنگدستى است.

اين نكته‏ى بسيار مهم را نيز نبايد از ياد برد كه عمل به آيات انفاق و روايات مربوط به آن در صورتى براى انسان ميسّر است كه از بيمارى خطرناك بخل سالم باشد؛ زيرا اين خصلت نكوهيده و خطرناك براى باطن انسان هم چون ترمز شديدى است كه نمى‏گذارد انسان يك قدم به سوى عمل به آيات كتاب خدا و فرهنگ اهل بيت بردارد و در نتيجه به خاطر تعطيل آيات خدا و فرمان‏هاى اهل بيت در زندگى‏اش دچار عذاب قيامت خواهد شد!

اميرالمؤمنين عليه السلام در اين زمينه مى‏فرمايد:

البُخلُ يَكسِبُ العارَ وَيُدخِلُ النَّارَ «9»

. بخل براى انسان كسب عار و ننگ مى‏كند و او را وارد آتش دوزخ مى‏نمايد.

 

خوش رويى‏

از خصلت‏هاى بسيار زيبا كه غم و اندوه را از دل ديگران مى‏زدايد نشان دادن خوش رويى است، كارى كه براى انسان هيچ هزينه‏اى ندارد.

چقدر شايسته است انسان هنگامى كه مى‏خواهد با زن و فرزند، پدر و مادر، اقوام و خويشان و همه‏ى مردم برخورد كند همه‏ى غم و اندوهش را در پس پرده‏ى باطن پنهان نمايد و همه‏ى نشاط و سرسبزى و خرمى‏اش را در چهره ظاهر كند و با خوش رويى كامل با همگان ديدار كند.

اميرالمؤمنين عليه السلام وقتى خصلت‏هاى مؤمن را مى‏شمارد مى‏فرمايد:

المُؤمِنُ بِشرُهُ فِى وَجهِهِ وَحُزنُهُ فِى قَلْبِهِ‏ «10»

. مؤمن شادى و خرمى‏اش در چهره‏اش نمايان و غم و اندوهش در دلش پنهان است.

و نيز آن حضرت در رواياتى مى‏فرمايند:

البَشاشَةُ إحسان‏ «11»

. خوش‏رويى احسان و نيكى نسبت به مردم است.

البَشاشةُ حِبالَةُ المَودّة «12»

. خوش‏رويى ريسمان محبت و عشق است.

البِشرُ يُطفِئُ نارَ المُعانَدة «13»

. خوش‏رويى آتش دشمنى و كينه‏ورزى را خاموش مى‏كند.

البِشرُ شِيمَةُ الحُرّ «14»

. خوش‏رويى خصلت آزاده است.

بِشرُكَ يَدلُّ عَلى كَرَمِ نَفسِك وَتَواضُعِك يُنبِئُ عَن شريفِ خَلقِك‏ «15»

. خوش‏روييت دليل بر بزرگوارى نفست و فروتنى‏ات خبردهنده‏ى از اخلاق بلند مرتبه‏ات مى‏باشد.

طلاقَةُ الوَجهِ بِالبِشرِ وَالعَطيّةُ وَفِعلُ البِرّ وَبذلُ التَحيّةِ داعٍ إلى محبّةَ البَريّة «16»

. گشاده‏روييت با خوش‏رويى و دست دهنده‏ات و كار نيكت و سلام كردنت كشاننده‏ى تو به سوى محبوبيت نزد همه‏ى مردم است.

 

انصاف‏

انصاف دادن به مردم كه از زيباترين خصلت‏هاى اخلاقى است از نظر لغت به معناى عدالت ورزى و اجراى قسط و اقرار به حقوق مردم و اداى آنهاست و اين كه هر خيرى را كه براى خود مى‏خواهم براى ديگران هم بخواهم و هر زيان و ضررى كه براى خود نمى‏پسندم براى ديگران هم نپسندم.

رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم مى‏فرمايد:

أعدَلُ النّاسِ مَن رَضِىَ لِلنّاسِ مَا يَرْضَى لِنَفْسِهِ وَكَرِهَ لَهُم مَا يَكْرَهُ لِنَفْسِهِ‏ «17»

. با انصاف‏ترين مردم كسى است كه آنچه را براى خود مى‏پسندد براى همه‏ى مردم هم بپسندد و هرچه را براى خود نمى‏پسندد براى مردم هم نپسندد.

و نيز آن حضرت فرمود:

مَن وَاسَى الفَقِيرَ وَأنصَفَ النَّاسَ مِن نَفْسِهِ فَذَلِكَ المُؤمِنُ حَقّاً «18»

كسى كه با مال خود به تهيدست كمك كند و از سوى خود به همه‏ى مردم انصاف دهد مؤمن حقيقى است.

حضرت على عليه السلام به محمد بن ابوبكر كه از طرف آن حضرت استاندار مصر بود نوشت:

أحِبّ لعامّة رَعِيّتك مَا تُحِبُّ لِنَفسِك وَأهل بَيتِك، وَأكرِه لَهُم مَا تَكرَهُ لِنَفسِك وَأهلِ بَيتِك‏ «19»

. آنچه را براى خود و خانواده‏ات دوست دارى براى همه‏ى افراد تحت حكومتت دوست بدار و آنچه را براى خود و خانواده‏ات دوست ندارى براى آنان هم دوست نداشته باش.

امام صادق عليه السلام به حذّاء كه از اصحابشان بود فرمود:

ألا أخبِرُكَ بِأشَدّ مَا افْتَرَضَ اللَّهُ عَلَى خَلقِهِ؟ إنصافُ النّاسِ مِن أنفُسِهِم، مُوَاسَاةُ الإخوَانِ فِى اللَّهِ عَزَّ وجَلَّ وَذِكرُ اللَّهِ عَلى كُلِّ حَالٍ، فَإنْ عَرَضْتَ لَهُ طَاعةُ اللَّهِ عَمِلَ بِها وَإن عَرَضْتَ لَهُ مَعصِيَةٌ تَرَكَها «20»

. آيا تو را به قوى‏ترين امورى كه خدا بر مردم واجب نموده خبر دهم؟

انصاف‏دهى به همه‏ى مردم از سوى خودشان، و كمك دادن به برادران دينى با مالشان و ياد خدا در همه حال، پس اگر طاعتى به آنان روى آورد به آن عمل كنند و اگر گناهى به آنان عرضه شد آن را ترك كنند.

رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم فرمود:

السَّابِقونَ إلَى ظِلِّ العَرشِ طُوبَى لَهُم. قِيلَ: يَا رَسولَ اللَّهِ! وَمَن هُم؟ فَقَالَ: الَّذِين‏ يَقبَلُونَ الحَقَّ إذا سَمِعُوهُ، وَيَبْذُلونَه إذا سُئِلُوهُ، وَيَحكُمُونَ لِلنَّاسِ كَحُكمِهِم لِأنفُسِهِم، هُمُ السَّابِقون إلَى ظِلِّ العَرْشِ‏ «21»

. خوشا به حال پيشى‏گيرندگان به سوى سايه‏ى عرش. گفتند: اى پيامبر خدا آنان كيانند؟ فرمود: كسانى كه وقتى حق را مى‏شنوند مى‏پذيرند و زمانى كه حق را از آنان مى‏طلبند عاشقانه در اختيار خواهندگان مى‏گذارند و همانند داورىِ نسبت به خود در حق همه‏ى مردم داورى مى‏كنند، اينان پيشى‏گيرندگان به سوى سايه‏ى عرشند.

 

 

 

پی نوشت ها:

 

 

______________________________

 

 

(1)- كافى: 2/ 103، باب حسن البشر، حديث 2؛ بحار الانوار: 71/ 169، باب 10، حديث 37.

(2)- حديد (57): 7.

(3)- غرر الحكم: 376، حديث 8463.

(4)- كافى: 4/ 3، باب فضل الصدقة، حديث 6؛ ثواب الاعمال: 140؛ بحار الانوار: 7/ 291، باب 15، حديث 2.

(5)- وسائل الشيعه: 16/ 280، باب 41، حديث 21555؛ بحار الانوار: 93/ 133، باب 14، حديث 67.

(6)- جامع الأخبار: 178، الفصل الحادى و الاربعون؛ بحار الانوار: 93/ 130، باب 14، حديث 57.

(7)- جامع الأخبار: 178، الفصل الحادى و الاربعون؛ بحار الانوار: 93/ 131، باب 14، حديث 57.

(8)- كافى: 2/ 241، باب المؤمن و علاماته، حديث 36؛ تحف العقول: 282.

(9)- غرر الحكم: 293، الذم، حديث 6555؛ هداية العلم: 70.

(10)- نهج البلاغه: 852، حكمت 333.

(11)- غرر الحكم: 250، الأمانة، حديث 5215؛ هداية العلم: 77.

(12)- غرر الحكم: 434، البشر و فوائده، حديث 9927؛ هداية العلم: 77.

(13)- غرر الحكم: 434، البشر و فوائده، حديث 9924؛ هداية العلم: 77.

(14)- غرر الحكم: 434، البشر و فوائده، حديث 9922؛ هداية العلم: 78.

(15)- غرر الحكم: 434، البشر و فوائده، حديث 9933؛ هداية العلم: 78.

(16)- غرر الحكم: 434، البشر و فوائده، حديث 9938.

(17)- من لا يحضره الفقيه: 4/ 394، من الفاظ رسول اللَّه (ص)، حديث 5840؛ بحار الانوار: 72/ 25، باب 35، حديث اول.

(18)- كافى: 2/ 147، باب الإنصاف و العدل، حديث 17؛ خصال: 1/ 47، حديث 48.

(19)- امالى طوسى: 29، المجلس الأول؛ بحار الانوار: 101/ 276، باب 4، حديث 3.

(20)- امالى طوسى: 88، المجلس الثالث، حديث 135؛ بحار الانوار: 90/ 152، باب 1، حديث 9.

(21)- مستدرك الوسائل: 11/ 308، باب 34، حديث 13118؛ بحار الانوار: 72/ 29، باب 35، حديث 19.

مطالب فوق برگرفته شده از

کتاب : زيبائى هاى اخلاق