رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: اى مسلمانان! آستین بالا زنید كه كار جدّى است و آماده شوید كه رفتن نزدیك است و توشه برگیرید كه سفر طولانى است.

از کارهایی که اولیای دین، مکرر به آن سفارش کرده اند و تأکید بر آن را می توان در منابع دینی به وضوح مشاهده کرد «اجتهاد» است.

معنای اجتهاد در روایات

«اجتهاد» در حوزه های علمیه یعنی تلاش علمی برای رسیدن به حکم خدا؛ اما در روایات، به معنای تلاش عملی در انجام واجبات و مستحبات است که اولیای دین با تعابیر گوناگون به آن توصیه کرده اند.
رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: اى مسلمانان! آستین بالا زنید كه كار جدّى است و آماده شوید كه رفتن نزدیك است و توشه برگیرید كه سفر طولانى است. (یا معشرَ المسلمینَ! شَمِّروا فإنَّ الأمرَ جِدٌّ ...؛ اعلام الدین، ص343)
و یا امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمود: بر شما باد تلاش و سختكوشى و مهیّا شدن و آماده گشتن و توشه برداشتن از سراى دنیا. (علَیكُم بالجِدِّ والاجْتِهادِ ...؛ خطبه 230)
شخصی خدمت امام صادق (علیه السلام) رسید و به ایشان عرض کرد: من چند سالی یک بار می توانم خدمت شما برسم (یعنی زیارت بعدی شما برای من رفت تا چند سال دیگر) رهنمودی به بنده بفرمایید تا در زندگی به کار گیرم. حضرت به او فرمود: تو را به تقوای الهی، ورع و اجتهاد سفارش می کنم. (أُوصِیكَ بِتَقْوَى اللَّهِ وَ الْوَرَعِ وَ الِاجْتِهَادِ؛ کافی،2/76)

علامه مجلسی (ره) در معنای این سه دستور می نویسد: تقوا یعنی ترک محرمات؛ ورع یعنی ترک امور شبهه ناک؛ بلکه ترک برخی مباحات و اجتهاد یعنی تلاش در انجام طاعات. (مرآة العقول،8/58)

از توضیح مرحوم مجلسی استفاده می شود:

اجتهاد غیر از رعایت تقوا و داشتن ورع است و اگر این دو را در خصوص ترک محرمات و مکروهات بدانیم معنای اجتهاد، تلاش در طاعت الهی در خصوص انجام واجبات و مستحبات خواهد شد.
خلاصه اینکه امام صادق (علیه السلام) به آن شخص توصیه کرد: در ترک محرمات و مکروهات از یک سو و انجام واجبات و مستحبات از سوی دیگر کوشا باش!
اما اینکه در بین این دو رکن که هر دو مهم هستند و لازم، کدام یک از اهمیت بیشتری برخوردار است سوالی است که حضرت در ادامه پاسخ آن را بیان می کند.
اجتهاد (تلاش در انجام واجبات و مستحبات) بی ترک محرمات، ره به جایی نمی برد.
در ادامه همین روایت و نیز روایت دیگری، امام صادق (علیه السلام) فرمود: اجتهادی که در آن ترک گناه نیست سودی ندارد (لَا یَنْفَعُ اجْتِهَادٌ لَا وَرَعَ فِیهِ؛ کافی، 2/77) که از آن، اهمیت رکن پرهیز، نسبت به رکن تلاش در طاعت فهمیده می شود.

ورع یعنی ترک محرمات

ممکن است تصور شود مراد حضرت، خصوص ورع به معنایی است که علامه مجلسی (ره) فرمود؛ یعنی فرموده باشد: اجتهاد بدون ترک امور شبهه ناک بی فایده است؛ اما مرحوم کلینی در همین باب، روایاتی نقل می کند که در آن، ورع به ترک محرمات معنا شده است:

امام باقر (علیه السلام) به نقل از خدای متعال فرمود: ای آدمیزاد! اگر از آنچه بر تو حرام کرده ام پرهیز کنی با ورع ترین مردم خواهی شد. (اجْتَنِبْ مَا حَرَّمْتُ عَلَیْكَ تَكُنْ مِنْ أَوْرَعِ النَّاسِ؛ کافی،2/77)
یا اینکه راوی می گوید از امام صادق (علیه السلام) پرسیدم انسان با ورع چه کسی است؟ حضرت فرمود: کسی است که از حرامهای الهی دوری گزیند. (الَّذِی یَتَوَرَّعُ عَنْ مَحَارِمِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ؛ کافی؛2/77 )
نتیجه اینکه خودسازی و رسیدن به قرب الهی و نیل به بهشت برین در گرو دو تلاش است یکی انجام واجبات و مستحبات و دیگری ترک محرمات و مکروهات. البته در مستحبات و مکروهات گر چه ضرورتی در کار نیست؛ اما انجام و ترک آنها قطعاً بی تاثیر نخواهد بود. 
اما آنچه در مسیر خودسازی مهمتر است و باید به آن توجه شود پرهیز از محرمات است که بی آن، کُمِیت تلاش در انجام واجبات خصوصا در مستحبات، حسابی لنگ است. (1)

تلاش برای ترک محرمات در ماه رجب

رجب را اولین ماه از فصل عبادت و فرصت خاص بندگی می دانند. روزه، نماز، دعا و ذکرهای مستحب آن بسیار است و همه در خودسازی مؤثرند و هر کدام مصداقی برای اجتهادی که در روایات به آن توصیه شده است. اما طرف دیگر داستان، ورع و تقوای الهی حضور دارد که بی آن، انجام این مستحبات ره به جایی نخواهد برد.
هستند کسانی که به هر دلیل، انجام مستحبات این ماه برایشان مقدور نیست اینان و حتی آنان که موفق به انجام تمام مستحبات این ماه هستند بدانند که بر اساس روایات، برترین اجتهاد یا همان تلاش برای بندگی خدا، ترک محرمات است.
باز بر اساس همان روایت، اگر انجام محرمات، ترک و یا کم نشود، خواندن این دعاها و نمازها و گرفتن روزه ها و گفتن ذکرها، سودی نخواهد داشت.

تلاش برای آلوده نشدن به حرام

تلاش برای آلوده نشدن به حرام، برترین تلاش در راه بندگی خدا و خودسازی است. در برخی روایات از عفت در مال و شهوت به برترین اجتهاد یاد شده است: شخصی خدمت امام باقر (علیه السلام) رسید و عرض کرد: من فردی قلیل العمل هستم (یعنی در انجام مستحبات اعم از نماز و دعا و ذکر و مانند آن چندان پر کار نیستم)؛ اما تلاش می کنم جز حلال نخورم (یعنی مراقبم خود را به حرام آلوده نسازم).
امام باقر (علیه السلام) به او فرمود: در مسیر بندگی خدا تلاشی برتر از نگهداری شکم از حرام و شهوت از گناه وجود ندارد. (أَیُّ الِاجْتِهَادِ أَفْضَلُ مِنْ عِفَّةِ بَطْنٍ وَ فَرْجٍ؛ کافی،2/79)
خلاصه آنکه در مسیر بندگی خدا و خودسازی در این ماه و ایام در پیش، آنچه مهمتر است و باید مورد توجه و عمل بیشتر قرار گیرد تلاش برای فاصله گرفتن از گناه و محرمات الهی است. مراقبت بیشتری کنیم تا مبادا در کسب و کارمان یا در برخورد و نگاهمان و یا در گفتار و کردارمان حرامی راه پیدا نکند که این برترین خودسازی است.
حال اگر به این برنامه، آن مستحبات نیز افزوده شود نورٌ علی نورٌ می شود.

پی نوشت:
(1) کُمِیت به اسبی گویند که رنگ آن بین سیاهی و سرخی است. وقتی گفته می شود کمیتش لنگ است؛ یعنی در آن کار ناقص، ناتمام و نارسا است و یا از آن بهره ای ندارد. ر.ک به لغت نامه دهخدا