آیات قرآن کریم صراحتا ذکر و تسبیح همه موجودات عالم از جمله حیوانات را بیان می‌کند؛ مثلا می‌فرماید:
« تُسَبِّحُ لَهُ السَّماواتُ السَّبْعُ وَ الْأَرْضُ وَ مَنْ فيهِنَّ وَ إِنْ مِنْ شَيْءٍ إِلاَّ يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لكِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبيحَهُم [اسراء/44] آسمانهاى هفت‌‌گانه و زمين و كسانى كه در آنها هستند، همه تسبيح او مىگويند و هر موجودى، تسبيح و حمد او مىگويد ولى شما تسبيح آنها را نمىفهميد».
تا موجودی فهم و درک نداشته باشد تسبیح و ذکر او معنایی ندارد و نمی‌تواند خدا را ستایش کند پس نتیجه این‌که همه موجودات عالم از جمله حیوانات نیز فهم و درک دارند. "يك حيوان هم- به طورى كه مىبينيم- در راه رسيدن به هدف‌هاى زندگى و به منظور تامين حوائج خود از سير كردن شكم و قانع ساختن شهوت و تحصيل مسكن، حركات و سكناتى از خود نشان مىدهد، كه براى انسان، شكى باقى نمىماند در اينكه اين حيوان نسبت به حوائجش و اينكه چگونه مىتواند آن را برآورده سازد، داراى شعور و آراء و عقايدى است كه همان آراء و عقايد او را مانند انسان به جلب منافع و دفع ضرر، وا مىدارد. بلكه بسيار شده است كه در يك نوع و يا در يك فرد از يك نوع، در مواقع به چنگ آوردن شكار و يا فرار از دشمن به مكر و حيلههايى برخوردهايم كه هرگز عقل بشر آن را درك نمىكرد"[1]
دلیل حضور حیوانات در قیامت
قرآن کریم ملاک و دلیل کلی محشور شدن را رفع اختلاف و خصومت بیان کرده و می‌فرماید:
« ثُمَّ إِلَيَّ مَرْجِعُكُمْ فَأَحْكُمُ بَيْنَكُمْ فيما كُنْتُمْ فيهِ تَخْتَلِفُون [آل‌عمران/55]سپس بازگشت شما به سوى من است و در ميان شما، در آنچه اختلاف داشتيد، داورى مىكنم»
پس در واقع دلیل برپایی محشر و قیامت انتقام از ظالم و پاداش به نیکوکار است؛ همچنان‌که در جای دیگر می‌فرماید:
« إِنَّا مِنَ الْمُجْرِمينَ مُنْتَقِمُون [سجده/22] مسلّماً ما از مجرمان انتقام خواهيم گرفت».
با دقّت در تفاوت‌های حیوانات افرادى از حيوانات را مىبينيم كه در عمل خود ظلم مىكنند و افراد ديگرى را مشاهده مىكنيم كه رعايت احسان را مىنمايند از اين رو به دليل اين آيات بايد بگوييم كه حيوانات نيز حشر دارند.[2] پس حیوانات نیز اختلافاتی دارند که تنها راه حلّ آن ورود به قیامت است لذا؛ این آیه تنها مخصوص به انسان‌ها نیست بلکه یک قاعده کلی را برای اصل وجود قیامت بیان می‌کند.
دلیل دیگر برای حشر حیوانات این است که خداوند متعال در قرآن کریم به تشابه حیوانات با انسان‌ها اشاره می‌کند که یکی از آن موارد تشابه حشر آنها در قیامت است لذا می‌فرماید:
« وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ وَ لا طائِرٍ يَطيرُ بِجَناحَيْهِ إِلاَّ أُمَمٌ أَمْثالُكُمْ ما فَرَّطْنا فِي الْكِتابِ مِنْ شَيْءٍ ثُمَّ إِلى رَبِّهِمْ يُحْشَرُون [انعام/38] هيچ جنبندهاى در زمين، و هيچ پرندهاى كه با دو بال خود پرواز مىكند، نيست مگر اينكه امّت‌هايى همانند شما هستند. ما هيچ چيز را در اين كتاب، فرو گذار نكرديم سپس همگى به سوى پروردگارشان محشور مىگردند».
البتّه تصوّر محشور شدن حیوانات وابسته به تصوّر فهم و درک آن‌هاست که اشاره شد.
نکته مهمّی که در این‌جا قابل استفاده است اهمّیت دقّت ما انسان‌ها در رعایت حقوق مختلف به خصوص حقّ النّاس است زیرا در جایی که ظلم و خوبی حیوانات هم جزا داده می‌شود چرا ما انسان‌ها باید غافل باشیم؟!
شهادت حیوانات در قیامت
به غیر از خداوند متعال، انبیاء، اولیاء، ملائکه، اجنّه، اعضاء و جوارح انسان؛ اشیاء و حیوانات نیز در روز قیامت شهادت می‌دهند. زمین یکی از شهادت دهندگان است زیرا قرآن کریم می‌فرماید:
« يَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبارَها [زلزله/4] در آن روز زمين تمام خبرهايش را بازگو مىكند».
حیوانات نیز شاهد بر اعمال ما هستند زیرا آنها درک و فهم دارند و می‌توانند از انسان شکایت کنند.
هنگامى كه حضرت خاتم النبيين از غزوه بنى ثعلبة مراجعت مي‌كردند، اشترى به آن جناب شكايت برد، حضرت فرمود مي‌دانيد اين شتر چه مي‌گويد؟ جابر گويد: ما گفتيم: خدا و رسول به اظهارات او داناترند، حضرت به اصحاب خود فرمودند:اين شتر مىگويد: صاحب من مدّتى از من بار كشيده اينك كه پير شده و پشتم زخم گرديده است، مىخواهد مرا بكشد و گوشتم را بفروشد. پيغمبر فرمود: ای جابر اكنون به همراه اين شتر نزد صاحب او برويد، و او را با خود در اين جا حاضر كنيد، جابر گويد: عرض كردم: به خداوند سوگند من صاحب اين شتر را نمىشناسم، فرمود: اين شتر صاحبش را بشما معرفى خواهد كرد، جابر گويد: به اتفاق شتر رفتيم تا به محله «بنى حنظله» يا «بنى واقف» رسيديم گفتم: كدام يك از شما صاحب اين شتر هستيد؟ يك نفر از ميان جمعيت گفت: صاحب شتر من هستم. گفتم: هر چه زودتر نزد رسول خدا حاضر گرديد، من و اين مرد و شتر هر سه خدمت پيغمبر رسيديم، حضرت فرمود: شتر شما از شما شكايت دارد و ادّعاهاى او از اين قرار است، عرض كرد شترم راست مي‌گويد، فرمود: پس اينك او را به من بفروش، عرض كرد: او را به شما بخشيدم، حضرت فرمود: او را بمن بفروشيد. در اين هنگام وى شتر خود را به حضرت رسول صلّى اللَّه عليه و آله فروخت، پيغمبر پس از اينكه شتر را از او خريدند با دست خود به صورت او زدند، و او را واگذاشتند تا در اطراف مدينه به آزادى بچرد، جابر گويد: اين مرد پس از اين جريان از ما جدا نشد، و هر گاه در صبح و شام خدمت پيغمبر مي‌رسيد، آن جناب عطايائى به وى مرحمت مي‌فرمود. جابر گفت: من اين شتر را بعد از اين ديدم در حالى كه زخمش خوب شده و به حالت اوليه برگشته بود.[3]
بنابراین با ذکر روایت فوق به این نکته می رسیم که علاوه بر شعور داشتن حیوانات، آنها می توانند در قبال ظلمی که به آنها وارد شده، شکایت کنند.
انسان‌هایی که به صورت حیوان محشور می‌شوند!
در انتها با اشاره به روایتی به دو گروه از انسان‌ها که به شکل حیوانات مختلفی محشور می‌شوند می‌پردازیم.
پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله در روایتی برای عاقبت 10 گروه از مسلمانان گریه کردند و فرمودند:« يُحْشَرُ عَشَرَةُ أَصْنَافٍ مِنْ أُمَّتِي بَعْضُهُمْ عَلَى صُورَةِ الْقِرَدَةِ وَ بَعْضُهُمْ عَلَى صُورَةِ الْخِنْزِيرِ[4] روز قیامت امت من در ده گروه مختلف محشور می شوند بعضی از آنها به شکل میمون و بعضی دیگر به شکل خوک». سپس فرمودند:«أَمَّا الَّذِينَ عَلَى صُورَةِ الْقِرَدَةِ فَالْقَتَّابُ مِنَ النَّاسِ وَ أَمَّا الَّذِينَ عَلَى صُورَةِ الْخَنَازِيرِ فَأَهْلُ السُّحْت[5] امّا کسانی که به صورت میمون محشور می‌شوند افرادی هستند که از مردم سخن‌چینی می‌کنند و کسانی که به شکل خوک محشور می‌شوند افرادی هستند که اهل خوردن مال حرام هستند».
شیطنت، بازی‌گوشی احمقانه و مسخره‌آمیز بودن رفتار میمون از جمله تشابهات رفتاری کار سخن‌چینی با رفتار میمون است همچنین؛ اصل نجس العین بودن خوک و سرایت این نجاست به تمام امور زندگی نیز وجه تشابه رفتاری کار حرام‌خواری است که در این مورد قابل تأمّل است! باید بدانیم که قیامت، زمان تجسّم حقیقت اعمالمان است!
نتیجه این‌که؛ حیوانات نیز چون فهم و درک دارند؛ هم حقوقی دارند و هم شاهد اعمال ما هستند پس باید مواظب باشیم که حقّی از آنان را ضایع نکنیم و آنان را نیز ناظر اعمال خود بدانیم. گناهانی هستند که صورت انسانی روح را به صورتی حیوانی تبدیل کرده و در قیامت به همان شکل در معرض دید همه قرار می‌گیرند. نتیجه دیگر این‌که همه موجودات شاهد اعمال ما هستند حتّی جماداتی مثل گوشی تلفن، لپ‌تاپ و...!
پس در محضر خدا گناه نکنیم!
پی‌نوشت
[1] ترجمه الميزان، ج7، ص 105
[2] همان،ص109
[3] زندگانى چهارده معصوم عليهم السلام(ترجمه إعلام الورى بأعلام الهدى)، ص 40
[4] جامع الأخبار، ص 176
[5] همان
