تذکر چند نکته

1. از منظر جهان بینی توحیدی، انسان مسافری است که رهسپار لقای خداوند سبحان است. او در این سیر، عوالمی را پیموده تا به عالم طبیعت و نشئه دنیا، که به تعبیر عارفان «صف النعال» ، یعنی «کفش کن» کاخ با عظمت آفرینش است، رسیده:

«لقد خلقنا الانسان فی احسن تقویم ثم رددناه اسفل سافلین» (1)

و عوالمی را در پیش رو دارد، تا به لقای مهر و جمال یا قهر و جلال پروردگار سبحان برسد:

«یا ایها الانسان انک کادح الی ربک کدحا فملاقیه» (2).

سفر مزبور که سیر به سوی «مکانت برتر» است، نه «مکان بالاتر» ، و مسافت و مسیر آن در نهان و نهاد آدمی است، نه در بیرون هستی او، منازل و مراحلی دارد که سالکان واصل و پیشگامان تهذیب نفس از آن به «منازل سائران» یا «مقامات عارفان» و یا «مراحل و منازل سیر و سلوک» یاد می کنند و محور تنظیم مراحل مزبور نیز یا مشاهده سالکان واصلی است که سفرنامه سلوکی خود را تدوین کرده اند، و یا استقراء و استحسان آنان است. همچنین سیر مزبور موانعی دارد که سالکان باید پس از شناسایی آنها و آشنایی با راه مانع زدایی، آنها را از سر راه برداشته، پس از «تخلیه» حرم هستی خویش از «رذایل اخلاقی» ، که همان موانع سیر به سوی خداست، به «تحلیه» آن به فضایل که همان سیر در مراحل این سفر است، بپردازند.

از این رو در بخش یکم کتاب حاضر، موانع نظری و عملی سیر و سلوک، بررسی شده و به راههای مانع زدایی نیز به اجمال اشاره شده است. سپس، در بخش دوم بر اساس ترتیب کتاب «اوصاف الاشراف» خواجه نصیرالدین طوسی (قدس سره) ، مراحل مانع زدایی از سیر و سلوک، تشریح شده و سرانجام در سومین بخش، مقامات عارفان و مراحل سیر و سلوک تبیین شده است.

2. مباحث ارزشمند این کتاب، محصول درسهای تفسیر موضوعی حکیم متاله و مفسر ژرف اندیش قرآن کریم، حضرت آیة الله جوادی آملی (دامت برکاته العالیه) است که در جمع دانشجویان محترم دانشگاههای سراسر کشور و سایر اقشار مردمی ملاقات کننده با معظم له، در مرکز تحقیقاتی اسراء (در شهر مقدس قم) مطرح شده و ابتدا، از سیمای جمهوری اسلامی ایران پخش، و مورد استفاده شیفتگان معارف و اسرار قرآنی قرار گرفته است و اکنون، پس از تنظیم و ویرایش، توسط «مرکز نشر اسراء» منتشر می شود.

3. مباحث این کتاب بخشی از بحثهای «اخلاق در قرآن» است که در مرحله تنظیم، به دو بخش تقسیم شد: بخشی که بیشتر صبغه مباحث «فلسفه اخلاق» و «فلسفه علم اخلاق» داشت، در جلد دهم تفسیر موضوعی با عنوان «مبادی اخلاق در قرآن» آمده و بخشی که بیشتر، صبغه مباحث اخلاقی داشت با عنوان «مراحل اخلاق در قرآن» در این جلد آمده است.

4. به استثنای نکات تکمیلی بحثهای توکل (در ص 370) و فنا (در ص 404) که از آثار قلمی حضرت استاد (مد ظله العالی) است، سایر مباحث اثر گفتاری معظم له است که پس از تنظیم و ویرایش، به قرآن پژوهان محترم ارایه می گردد. گرچه کوشش شده است تا از حالت گفتاری مباحث کاسته شود، لیکن هنوز صبغه گفتاری در برخی موارد مشهود است.

5. در اغلب مباحث کتاب، زمینه غنی سازی بحثها وجود داشت، لیکن برای این که به لحاظ کمی، حجم مطالب از میزان کنونی آن فراتر نرود و به لحاظ کیفی نیز، از

دسترس فهم و استفاده عموم قرآن پژوهان محترم خارج نگردد، این کار صورت نپذیرفت و تنها، مباحث موجود، آماده نشر گردید. شیفتگان مباحث قرآنی می توانند در هر مبحث، به تفسیر «تسنیم» (تفسیر ترتیبی حضرت استاد مد ظله العالی) مراجعه کنند.

6. ترجمه خالص و دقیق آیات و روایات فراوانی که مورد استناد و استشهاد قرار گرفته است، در اغلب موارد ارایه نشده و تنها به شرح مختصر آنها بسنده شده است. در برخی موارد نیز ترجمه و شرح به صورت مزجی ارایه شده است.

7. اخلاق از علوم جزئی برهانی است که زیرمجموعه فلسفه الهی محسوب می شود و اثبات وجود موضوع و نیز تبیین برخی از مبادی مهم تصدیقی خود را از الهیات فلسفه استنباط می کند، و از طرف دیگر، عرفان فوق فلسفه کلی است (به شرحی که در نکات تکمیلی پایان کتاب تدوین شد) از این رو اگر برخی از منازل، یا آثار توحید، اتحاد، وحدت، فنا و بقای بعد از فنا، همتای هم و یا مکرر به نظر آید، با رجوع به تفاوت فن اخلاق و فن عرفان که در پایان کتاب حاضر، یاد شده است، معلوم می شود که آنچه را «سالک متخلق» می یابد با آنچه که «سالک عارف» مشاهده می کند، همان امتیازی را دارد که اخلاق و عرفان برابر آن از یکدیگر ممتازند، توضیح بیشتر را با تدبر وافی در نکات تکمیلی پایان کتاب حاضر می توان یافت.

ناشر