مسالك گوناگون در تبيين سفرنامه سلوكى
همان طور كه در تبيين اخلاق مصطلح، مسالك گوناگونى وجود دارد، در تبيين مراتب سير و سلوك اخلاقى نيز انظار متفاوت است: «محدثان» كه اسلام شناسى آنان بر محور نقل است، مسائل اخلاقى و سلوكى را با برداشتهاى خاصى كه از قرآن و احاديث عترت (عليهم السلام) دارند تبيين مىكنند، «متكلمان» نيز چون نسبتبه اصول دين بينش كلامى دارند، اخلاق علمى و سير و سلوك عملى را به روش متكلمان تشريح مىكنند; اما «حكيمان» چون بينششان بر مبناى حكمت متعاليه الهى است، اخلاق علمى و سير و سلوك عملى را به روال خاص حكمت تبيين مىكنند و «عارفان» كه جهان را بر اساس ظهور اسماى الهى مشاهده مىكنند، اخلاق علمى و سير و سلوك عملى را به گونهاى ديگر تبيين مىكنند، ولى اگر حكيم بخواهد بيانهاى عارفان را به قالب فنى در آورد كه هم از آيات و روايات دور نماند و هم از براهين عقلى مهجور نباشد، راهى را كه محقق طوسى طى كرده است مىتواند معيار قرار دهد; خواجه نصيرالدين طوسى در كتاب «اوصاف الاشراف» براى مراحل سير و سلوك، شش باب و براى هر باب، شش اصل ذكر كرده است، به استثناى آخرين باب كه فناى در حق است و درجات و فصول آن نامحدود و ناپيدا كرانه است. در اين بخش نيز، مراحل سير و سلوك عارفان بر اساس ترتيب كتاب «اوصاف الاشراف» تبيين خواهد شد.
از آن جا كه تخلق، سيرى باطنى و عمودى است و سير باطنى و عمودى نيز مانند سير ظاهرى و افقى، مسافت و مسيرى دارد و مسافت و مسير را مىشود به درجات گوناگون تقسيم كرد، سالكان اين راه سفرنامه خود را به صورت رساله سير و سلوك، بازگو كردهاند و در حقيقت، اين آداب و سنن كه در ابتدا به عنوان «زاد المسافر» مطرح است، نتيجه رهآورد سالكان واصل است كه به مقصد رسيدهاند، و بهترين ارمغانى كه سالكان اين راه آوردهاند اين است كه «نشانه» هر منزلى را به خوبى ارائه دادهاند.
كسى كه براى اولين بار اين راه را طى مىكند آن را بدون نام و نشان مىپيمايد و علايم آن را در خود مىبيند و آنچه را كه يافتبه عنوان علامت و منزلگاه ذكر مىكند تا براى ديگران پيمودن آن راه آسان باشد; مثلا، كوه نوردى كه قلهاى را فتح مىكند براى اولين بار با سختى، راه ناهموار آن را طى مىكند و هرجا كه براى قدم گذاشتن مناسب ببيند علامت مىنهد تا ديگران با آشنايى با اين نشانهها و علامتها اين راه را پيموده، آن قله را فتح كنند. اوليا و انبيا (عليهمالسلام) بدون تعليم بشرى مبتكران سير و سلوكند و اين راه را بدون معلم بشرى با دشوارى پيموده و راههاى بسته را باز و علامت گذارى كردهاند و سالكان عارف همه شاگردان آنها هستند.
اكنون به تبيين مراحل سير و سلوك بر اساس ترتيب كتاب «اوصاف الاشراف» مرحوم محقق طوسى (قدس سره) مىپردازيم (5) و نقد وارد بر ترتيب مذكور را در برخى موارد تذكر مىدهيم.
پىنوشتها:
1. سوره مجادله، آيه 11.
2. سوره فاطر، آيه 10.
3. سوره مريم، آيه 57.
4. سوره غافر، آيه 15.
5. محقق طوسى در باب اول كتاب كه به عنوان «باب بيدارى و توجه» موسوم شده است، به عنوان مبدا سير اخلاقى شش فصل ياد كرده است كه به ترتيب در باره ايمان، نيت، صدق، انابه و اخلاص بحث مىكند. محقق طوسى اين امور ششگانه را از مقدمات و مبادى سير و سلوك مىداند نه خود آن.
|