آرامش دل و بدن مؤمن 
 ايمان، قلعه امن 
 ايمان آميخته با شرك 
 شرك، ريشه همه گناهان 
 مشركان اخلاقى 
 نزاهت مؤمنان از شرك 
 مؤمن، فرزند نور و رحمت

يكم: ايمان ⁽¹⁾

انسان سالك بايد، معتقد باشد خدا، قيامت، وحى و راهى هست و بايد اين راه را پيمود و اگر اين راه، درست پيموده شود، به بهشت و گرنه به دوزخ، منتهى خواهد شد.

ايمان كه شرط آغازين تحصيل زاد و توشه است، مراتبى دارد. البته ايمان زبانى مانند سخنى كه انسان در حال خواب بگويد، ارزش و نقشى ندارد و چنين ايمانى تحصيل زاد و توشه محسوب نمى‏شود. از اين رو ذات اقدس خداوند در قرآن كريم مى‏فرمايد:

«قالت الاعراب امنا قل لم تؤمنوا ولكن قولوا اسلمنا و لما يدخل الايمان فى قلوبكم‏» ⁽²⁾

اعراب گفتند ما ايمان آورده‏ايم; يعنى «شهادتين‏» را بر زبان جارى كرده‏ايم; به آنها بگو شما ايمان نياورده‏ايد ولى بگوييد ما اسلام آورده‏ايم; زيرا هنوز ايمان در جان شما رسوخ نكرده است. پس ايمان زبانى، هيچ سودى ندارد و در اخلاق و سير و سلوك نيز بى تاثير، و از بحث‏خارج است.

بنابراين، ابتدايى‏ترين درجه ايمان، ايمان قلبى تقليدى است كه انسان بر اساس تقليد از بزرگان مكتب خاص يا كسان ديگرى كه به آنها اطمينان دارد ايمان مى‏آورد و مطمئن مى‏شود كه جهان، مبدئى به نام خدا، پايانى به نام معاد، رهبرانى به نام انبياى الهى و كتابى مثلا به نام قرآن دارد.

قرآن كريم، ايمان غير مشوب را شرط لازم موفقيت در سير معنوى مى‏داند:

«الذين امنوا و لم يلبسوا ايمانهم بظلم اولئك لهم الامن و هم مهتدون‏» ⁽³⁾

آنها كه ايمان آورده‏اند ولى ايمانشان را با ستم، نياميخته‏اند، از منيت‏برخوردارند. ستم بر دو گونه است: يكى ستم در امورى مانند ارث، مال و ناموس و ديگرى ستم نسبت‏به حريم اعتقادات، كه قرآن كريم تعدى به اعتقادات را شرك عظيم مى‏نامد:

«لا تشرك بالله ان الشرك لظلم عظيم‏» ⁽⁴⁾

و شرك اين است كه چيزى كه اختصاص به خدا دارد، يعنى كمال و جمال به غير خدا و چيزى كه مخصوص غير خداست، يعنى نقص و عيب، به خدا اسناد داده شود; مثلا، اگر كسى در امور خود و يا در نيل به كمالات به غير خدا تكيه كند، در حقيقت، مشرك است و ايمانش را به ظلم، آلوده كرده است و در نتيجه از امن الهى برخوردار نيست.

البته خداى سبحان براى ايمان، مراتبى ذكر كرده است و اولين شرط سلامت ايمان، همان عمل صالح است. از اين رو در قرآن كريم نوعا به همراه ايمان، عمل صالح نيز ذكر مى‏شود:

«الذين امنوا و عملوا الصالحات طوبى لهم و حسن ماب‏» ⁽⁵⁾ .

بالاتر از ايمان، مرحله‏اى است كه انسان به مقام «كان‏» و از اين مرحله بالاتر، اين است كه به مقام «ان‏» بار يابد و به «شهود» برسد; مانند ايمان پيغمبر اكرم و اولاد او (صلوات الله عليهم) و شاگردان مخصوص آنان. خداى سبحان در باره اينان مى‏فرمايد: وقتى نام خدا برده مى‏شود دلهاى آنان به شوق مى‏تپد و آنگاه مى‏آرمد:

«انما المؤمنون الذين اذا ذكر الله وجلت قلوبهم و اذا تليت عليهم اياته زادتهم ايمانا و على ربهم يتوكلون‏» ⁽⁶⁾

كه اين انس، بعد از آن هراس است، و در حقيقت آن هراس، زمينه براى اين انس است.

ترس نفسى، از اين حقيقت‏سرچشمه مى‏گيرد كه انسان مى‏داند كار به دست رب العالمين است و انسان از خود مطمئن نيست و مى‏ترسد به سبب خلافى كه كرده ست‏خدا او را در دنيا يا آخرت و يا در هر دو نشئه، گرفتار كند; يا مى‏ترسد اگر خلاف كند، به جهنم گرفتار شود يا از بهشت محروم شود. انسانى كه از خود مطمئن نيست، در صورتى مى‏تواند بدون خوف باشد كه بگويد: مبدئى در عالم نيست و يا هست و كارى به جهان ندارد و يا هست و كار دارد ولى كار او به روش مستقيم نيست; در حالى كه هر سه مطلب، باطل است.

در نتيجه وقتى كه ياد و نام حق مطرح مى‏شود مؤمن مى‏ترسد ولى بعد كم كم مى‏بيند خدا به او توفيق داد تا او در مسير، مستقيم حركت كند و از اين جهت‏خدا را شاكر است تا مشمول نعمت‏حق واقع شده به بيراهه نرفته است و آنگاه بر اساس اين شكرگزارى قلبش آرام مى‏گيرد:

«الله نزل احسن الحديث كتابا متشابها مثانى تقشعر منه جلود الذين يخشون ربهم ثم تلين جلودهم و قلوبهم الى ذكر الله‏» ⁽⁷⁾

البته اينها مراحل ابتدايى و متوسط خوف است و مرحله بالاتر اين است كه انسان مى‏ترسد از ياد حق محروم بماند:

«و هبنى صبرت على حر نارك فكيف اصبر عن النظر الى كرامتك‏» ⁽⁸⁾ .

آرامش دل و بدن مؤمن

بنابر آنچه گذشت، مؤمن نه گرفتار شك و ترديد قلبى است و نه گرفتار تعدى و تجاوز بدنى. البته چون مؤمن مى‏داند قيامت و حساب هست و مى‏داند كه ناقد، بصير است در صحت و سقم عمل خود، شك دارد و چنين انسانى در بخش رياضت، اهل ترس است; ولى درباره اصل حساب و قسط و عدل بودن آن هيچ گونه، شك ندارد.

انسان سالك ابتدا مى‏كوشد با ميل نفسانى خود مبارزه كند و گناه نكند و آيه

«الذين جاهدوا فينا لنهدينهم سبلنا» ⁽⁹⁾

بر همين بخش، قابل تطبيق است و اين كار، «رياضت عام‏» نام دارد.

در مرحله بالاتر در مقام اوصاف نفسانى، سعى مى‏كند كه وصف بدى به حريم جان او راه پيدا نكند; يعنى، نه تنها كار بد نكند بلكه وصف بد هم نپذيرد و اين، «رياضت‏خاص‏» است. در مرحله بالاتر، كه به آن «رياضت اخص‏» گفته مى‏شود، مى‏كوشد نه تنها بد نكند و به بد متصف نشود، بلكه غير خدا را نبيند. بنابراين، آيه

«و قلوبهم وجلة انهم الى ربهم راجعون‏» ⁽¹⁰⁾

به اين معنا كه، رياضت، مايه هراسناكى است، مربوط به طليعه امر است; اما هنگامى كه امر به پايان مى‏رسد، مضمون آيه

«ثم تلين جلودهم و قلوبهم الى ذكر الله‏» ⁽¹¹⁾

محقق خواهد بود كه ياد خدا مايه آرامش دل و بدن آنهاست.

حضرت امام سجاد و ساير امامان (عليهم السلام) هنگام ورود به نماز هراسناك بودند، ولى وقتى وارد نماز مى‏شدند و اذكارى مى‏گفتند و پيامها و سروشهاى غيبى را مى‏شنيدند، قلبشان مى‏آرميد. پس ياد خدا در اوايل امر، مايه اضطراب و در پايان امر، مايه اطمينان است.

البته گاهى انسان نماز مى‏خواند و ياد حق را بر دل عبور مى‏دهد ولى نمى‏لرزد; اما نبايد فريب بخورد و بگويد:

«الا بذكر الله تطمئن القلوب‏» ⁽¹²⁾

و بپندارد كه به مراحل نهايى ياد خدا رسيده است; زيرا اين در حقيقت، غفلت و خواب است; نه اطمينان. انسان وقتى غافل باشد و از عواقب كار خبر نداشته باشد، نمى‏لرزد و مضطرب نيست‏بنابراين، آرامش او يك آرامش دروغين است; اما اگر به ياد حق باشد و به وظائفش عمل كند گرچه در آغاز كار مى‏لرزد ولى كم‏كم مانوس مى‏شود و قلبش به مهر خدا و لطف او مى‏آرمد و اين يك اطمينان صادق است.

ايمان، قلعه امن

اگر كسى بداند ناقص و نيازمند است و رفع نياز او نه مقدور خود اوست و نه مقدور ديگران و نيز اگر بداند جهان هستى مبدئى دارد كه نياز نيازمندان را مى‏داند و مى‏تواند آنها را برطرف كند، به سير و سلوك مى‏افتد و به دار الامن پناهنده مى‏شود. همه مشكلات تحجر يا ارتجاع اين است كه انسان يا خود را نمى‏شناسد يا به عجز خود آگاه نيست و يا مى‏فهمد عاجز است و مى‏پندارد خودش يا ديگران يا روابط و ضوابط اجتماعى مى‏توانند نيازهاى او را برطرف كنند. از اين رو خود را به آن مهد امن نمى‏سپارد.

ايمان آن است كه انسان در قلعه امن قرار گيرد و از اين رو حضرت امام رضا (صلوات الله وسلامه عليه) در حديث‏سلسلة الذهب از پدران گرامى خود از سفراى الهى نقل كرده است كه خداوند مى‏فرمايد:

«كلمة لا اله الا الله حصني فمن قالها دخل حصني و من دخل حصني امن من عذابي‏» ⁽¹³⁾

توحيد، دژ مستحكم من است و هر كس به اين دژ درآيد از عذاب الهى ايمن است البته در جهان تكوين، همه موجودات موحدند و هيچ موجودى كافر نيست، ولى در نظام تشريع و قانونمندى، انسانها دو دسته‏اند: بعضى مؤمن و بعضى كافر، ونيز در نظام تكوين، هيچ موجودى از مسير مستقيم، منحرف نيست:

«ما من دابة الا هو اخذ بناصيتها ان ربى على صراط مستقيم‏» ⁽¹⁴⁾

زمام هر موجودى را خدا بر عهده دارد و كار خدا هم بر مسير مستقيم است.

نظام آفرينش در مسير مستقيم حركت مى‏كند، ولى گاهى غبار خودبينى يا غير بينى نمى‏گذارد انسان، حقيقت‏خود را بشناسد كه قهرا يا از حاجت‏خود، غافل است:

«كلا ان الانسان ليطغى ان راه استغنى‏» ⁽¹⁵⁾

يا اگر به حاجت‏خود آگاه است، مى‏پندارد خودش توان رفع حاجت را دارد و خودكفاست. او در حقيقت منطق قارونى دارد كه مى‏گويد:

«انما اوتيته على علم عندى‏» ⁽¹⁶⁾

من بر اثر علم اقتصاد، توانسته‏ام اين ثروت كلان را تحصيل كنم. اين تفكر، تفكر قارونى است كه كسى بگويد: «من خودم زحمت كشيده و به اين مقام مالى يا علمى رسيده‏ام‏»; يعنى، اين شخص به جاى اين كه به دار الامن توحيد تكيه كند، به خود متكى است; در صورتى كه چون خودش نيازمند است نمى‏تواند تكيه گاهى براى خود باشد.

به هر تقدير، ايمان اين است كه انسان بعد از ادراك عجز خود و ديگران، به تكيه گاه قدرت پناه ببرد و در دار الامن قرار گيرد و احساس ايمنى كند كه در اين صورت هم از شر شيطان درون و هم از گزند حوادث تلخ بيرون در امان است.

ايمان آميخته با شرك

خداى سبحان در باره كسانى كه به اين ايمان ناب، راه نيافته‏اند مى‏فرمايد ايمان اينها با شرك، آميخته است:

«و ما يؤمن اكثرهم بالله الا و هم مشركون‏» ⁽¹⁷⁾

يعنى،بسيارى از انسانها با اين كه مؤمنند، مشركند. امام صادق (عليه السلام) در تبيين اين حقيقت كه چگونه اكثر مؤمنان، مشركند؟ فرمود: همين كه مى‏گويند: اگر فلان شخص نبود، مشكل من حل نمى‏شد، اين تفكر با ايمان، سازگار نيست:

«هو قول الرجل: لولا فلان لهلكت و لولا فلان لما اصبت كذا و كذا و لولا فلان لضاع عيالي; الا ترى انه قد جعل لله شريكا في ملكه يزرقه و يدفع عنه؟ قلت: فنقول: لولا ان الله من على بفلان لهلكت، قال: نعم لا باس بهذا و نحوه‏» ⁽¹⁸⁾ .

بنابراين، اگر كسى بگويد مشكل مرا اول خدا و بعد شما حل مى‏كنيد، اين نوعى شرك است; زيرا خدا اولى است كه ثانى ندارد:

«هو الاول و الاخر» ⁽¹⁹⁾

و مستقلى است كه مستقل ديگر را نمى‏پذيرد و هر چه در جهان امكان يافت‏شود مجراى فيض اوست.

انسان تشنه كام، تنها وامدار سرچشمه است و ديگر از جويبار و رودخانه تشكر نمى‏كند; چون آب را سرچشمه به او مى‏دهد; نه جويبار و آب حيات را خداى سبحان كه منبع فيض است عطا مى‏كند. بنابراين، نبايد گفت اگر فلان كس يا فلان چيز نبود، من هلاك مى‏شدم; بلكه بايد گفت اگر لطف خدا نبود، هلاك مى‏شدم. پس ايمان راستين، اولين مرحله است. از اين رو ذات اقدس خداوند به كسانى كه به ظاهر ايمان آورده ولى ايمان استوارى تحصيل نكرده‏اند، مى‏فرمايد:

«يا ايها الذين امنوا امنوا بالله و رسوله‏» ⁽²⁰⁾

شما كه به ظاهر ايمان آورده‏ايد به حسب باطن هم مؤمن باشيد و يا اگر ايمانتان درست است، استوار باشيد، يا اگر ايمانتان ضعيف است تقويت كنيد.

شرك، ريشه همه گناهان

قرآن كريم، مرجع همه اوصاف رذيله را شرك، و مبدا همه اوصاف فاضله را ايمان به خدا و توحيد خالص مى‏داند; به اين معنا كه، منشا گناهانى كه در قرآن و روايات به آنها اشاره شده است غرور، ريا، عجب، تكبر و... است كه به هوا پرستى منتهى مى‏شود و هواپرستى در حقيقت، شرك ربوبى است.

امام صادق (سلام الله عليه) مى‏فرمايد:

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم شترى داشت كه از شترهاى ديگر سبقت مى‏گرفت. روزى، شتر يك اعرابى بر شتر پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلم سبقت گرفت و شتر حضرت رسول در مسابقه، عقب ماند. مسلمانها از اين حادثه، غمگين شدند. طبق اين نقل، رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم فرمودند: چون اين شتر تندرو بود و از شترهاى ديگر سبقت مى‏گرفت، اظهار «ترفع‏» كرد و به خود باليد و از اين رو كست‏خورد:

«كانت لرسول الله صلى الله عليه و آله و سلم ناقة لا تسبق، فسابق اعرابي بناقته فسبقتها، فاكتاب لذلك المسلمون، فقال رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم: انها ترفعت، فحق على الله ان لا يرتفع شي‏ء الا وضعه الله‏» ⁽²¹⁾ .

در نظام كلى چنين است. اگر موجودى از حد خود، تعدى كند، مورد تنبيه حق قرار مى‏گيرد. در بعضى از روايات آمده است كه:

«لو بغى جبل على جبل لجعل الله الباغى منهما دكاء» ⁽²²⁾

اگر كوهى بر كوه ديگرى ستم كند، كوه ستمكار فرو مى‏ريزد. اين يك اصل كلى است كه ظلم و تعدى چه در محدوده جماد، چه در محدوده نبات و حيوان و چه در محدوده انسان پايدار نيست; زيرا ظلم، برخلاف نظام هستى است. آنچه پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلم درباره شتر خود فرمودند يك اصل كلى است; يعنى، اگر كسى داعيه تكبر داشته باشد، خوار مى‏شود; گذشته از اين كه كيفرى در انتظار متكبران است. اگر ريشه اين گناهان يعنى تكبر، عجب، ريا و نظاير آنها بررسى بشود، سر از شرك ربوبى درمى‏آورد; يعنى، شخص به جاى اين كه مطيع خداى خود باشد، از هواى خود، اطاعت مى‏كند.

هر معصيت كارى در حقيقت، ادعاى ربوبيت دارد; زيرا كسى كه از روى علم و عمد گناه مى‏كند، بدين معناست كه در عين حال كه مى‏دانم اين حكم، حكم خداست، به آن اعتنا نمى‏كنم و خواسته خود را بر خواسته خدا مقدم مى‏دارم. اصل جامع همه گناهكاريها پرستش هواى نفس است:

«افرءيت من اتخذ الهه هواه‏» ⁽²³⁾

خداى انسان معصيت كار همان هواى او و هواى او همان خداى اوست. چنين كسى طعم ايمان را نمى‏چشد.

اميرالمؤمنين (سلام الله عليه) مى‏فرمايد:

«لا يجد عبد حقيقة الايمان حتى يدع الكذب، جده و هزله‏» ⁽²⁴⁾

هيچ بنده‏اى حقيقت ايمان را نمى‏يابد، مگر اين‏كه دروغ، چه دروغ جدى و چه دروغ شوخى را ترك كند; زيرا معناى دروغ گفتن اين است كه با اين كه خدا دروغ را حرام كرده است، من گفته خود را برگفته خدا مقدم مى‏دارم. بنابراين، ريشه همه گناهان، شرك ربوبى است.

مشركان اخلاقى

در قرآن كريم، قياسى ذكر شده است كه صغراى آن را آيه شريفه

«و ما يؤمن اكثرهم بالله الا و هم مشركون‏» ⁽²⁵⁾

و كبراى آن را كريمه

«انما المشركون نجس‏» ⁽²⁶⁾

بيان مى‏كند. برخى از فقهاى بزرگوار ما از آيه اخير، حكم فقهى نجاست ظاهرى مشرك را استنباط مى‏كنند، ولى به هر تقدير نجاست و قذارت باطنى مشركان از آن استفاده مى‏شود; اما مؤمنان فاسق، گر چه شرك مصطلح ندارند و از نظر حكم فقهى، پاك هستند، ليكن از نظر بحثهاى اخلاقى و كلامى، آلوده‏اند و اين خباثت‏باطن، مايه آلودگى آنهاست و انسان آلوده نمى‏تواند به حقيقت قرآن طاهر راه پيدا كند. به همين جهت اكثر مؤمنان از درك معارف بلند قرآن، عاجزند.

نزاهت مؤمنان از شرك

قرآن، روح مؤمن را طاهر و پاك از هر تيرگى و تاريكى، و ايمان را حقيقتى روشن و زنده، و افراد با ايمان را فرزندان اين حقيقت مى‏داند. اين كه مى‏فرمايد:

«انما المؤمنون اخوة فاصلحوا بين اخويكم‏» ⁽²⁷⁾

به اين جهت است كه افراد با ايمان را يك حقيقت روشن كرده است و آن، ايمان آنان است. يعنى ايمان به منزله پدر است و مؤمنان به منزله فرزندان اين پدرند و در نتيجه با يكديگر برابر و برادرند. چنين حقيقتى كه در افراد با ايمان وجود دارد، آنها را به هم مرتبط مى‏كند. از سوى ديگر، كسى كه داراى روح ايمان است ارتباط تنگاتنگى با خدا دارد.

امام صادق (عليه السلام) مى‏فرمايد:

اگر پرده از جلو ديد مردم برطرف گردد و ديد ملكوتى آنان باز شود، مى‏بينند كه مؤمن چه ارتباطى با خدا دارد و آنگاه در برابر مؤمن تواضع مى‏كنند:

«لو كشف الغطاء عن الناس فنظروا الى وصل ما بين الله و بين المؤمن، خضعت للمؤمن رقابهم و تسهلت له امورهم و لانت طاعتهم‏» ⁽²⁸⁾

همچنين آن حضرت مى‏فرمايد:

خداى سبحان مؤمن را از نور عظمت‏خود آفريد. پس اگر كسى به مؤمن، از آن جهت كه با ايمان است، اهانت كند ولايتش از خدا قطع مى‏شود:

«ان الله تبارك و تعالى خلق المؤمن من نور عظمته و جلال كبريائه، فمن طعن على المؤمن او رد عليه، فقد رد على الله في عرشه و ليس هو من الله في ولايته و انما هو شرك شيطان‏» ⁽²⁹⁾ .

و اگر ولايت كسى از خدا قطع شود، او تحت ولايت‏شيطان قرار مى‏گيرد; چنانكه اگر كسى به مؤمنى اهانت كند مثل آن است كه به خداى سبحان اهانت كرده يا به جنگ با او برخاسته باشد.

امام باقر (سلام الله عليه) مى‏فرمايد:

رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم در معراج از خداى سبحان پرسيد:

جايگاه مؤمن نزد تو چگونه است؟ خداوند فرمود: اگر كسى به مؤمن اهانت كند، مثل آن است كه به جنگ با من برخاسته است:

«لما اسرى بالنبي صلى الله عليه و آله و سلم قال: يا رب ما حال المؤمن عندك؟ قال: يا محمد من اهان لي وليا فقد بارزني بالمحاربة و انا اسرع شي‏ء الى نصرة اوليائي‏» ⁽³⁰⁾

بر اين اساس، اعلان جنگ با خدا كه درباره رباخواران آمده است:

«فاذنوا بحرب من الله‏» ⁽³¹⁾

اختصاصى به ربا ندارد. گناهان بزرگ نوعا چنين است و بنابراين، هتك حيثيت‏يك مؤمن نيز، به منزله محاربه با خداست.

حضرت امام باقر (عليه السلام) مى‏فرمايند:

«المؤمن لا ينجسه شي‏ء» ⁽³²⁾

رذيلت و تيرگى به سراغ مؤمن نمى‏آيد; مثلا، كسى كه در قبال ذات اقدس اله، منكر مبدا و يا قائل به مبادى متعدد است، آلوده و تيره است; اما مؤمن در قبال خدا براى احدى استقلال قائل نيست. پس آنچه را كه قرآن، شرك مى‏داند مؤمن از آن منزه است.

مؤمن، فرزند نور و رحمت

حضرت امام رضا (عليه السلام) مى‏فرمايد:

«فالمؤمن... ابوه النور و امه الرحمة‏» ⁽³³⁾

مؤمن، فرزند نور و رحمت است. نور كه روشنگر است ناظر به علم و عقل نظرى است و رحمت، از آن نظر كه جنبه گرايش، عاطفه، مهربانى، گذشت و لطف و صفا دارد، به عقل عملى برمى‏گردد و جوهره انسان را هم همين دو گوهر مى‏سازد. مؤمن با ديد ايمانى مى‏نگرد و ديد ايمانى، اشتباه بردار نيست، چون تاثير از آن عقل نظرى و تاثر از آن عقل عملى است و عواطف از افكار متاثر است. از اين رو، نور به عنوان پدر، و حمت‏به عنوان مادر ياد شد.

اين كه قرآن كريم مى‏فرمايد:

«و اتقو الله و يعلمكم الله‏» ⁽³⁴⁾

و تعليم را در كنار تقوا قرار مى‏دهد و به صورت شرط و جزا بيان نمى‏كند; بلكه جمله‏اى را بر جمله ديگر عطف مى‏كند، ناظر به ارتباط بين تعليم و تقواست، يعنى، مردان و زنان باتقوا توفيق تعلم در محضر الهى را دارند و اين كه مى‏فرمايد:

«اتقوا الله و يعلمكم الله‏»

يك زمينه است تا صورت شرط و جزا در سوره «انفال‏»، روشن بشود كه مى‏فرمايد:

«ان تتقوا الله يجعل لكم فرقانا» ⁽³⁵⁾ .

در ذيل همين روايت آمده است:

«فاتقوا فراسة المؤمن، فانه ينظر بنور الله الذي خلق منه‏».

قدرت فرقان بين حق و باطل كه به مؤمن داده شده، اشتباه‏بردار نيست و مؤمن با آن قدرت مى‏نگرد. از اين رو هم حق مى‏بيند و هم حق را مى‏بيند و چنين كسى اشتباه نمى‏كند و چون مؤمن با نور الهى مى‏بيند، از اين رو به ما دستور داده شد كه از فراست مؤمن بپرهيزد; زيرا او درون بين و دوربين و تيزبين است و به همين جهت نمى‏شود او را فريب داد.

پى‏نوشت‏ها: