سيزدهم: اراده ⁽¹⁾

اركان اراده

يكى از مراحل سير الى الله «اراده‏» است كه برخى آن را اولين مرحله شمرده‏اند.

«اراده‏» به سه ركن، متكى است: اول علم به مراد است. دوم آن كه مراد براى مريد، كمال باشد. سوم آن كه آن مراد فعلا در اختيار مريد نباشد.

آن جا كه سالك چيزى نمى‏داند نمى‏تواند ارادت بورزد; آن جا كه چيزى مى‏داند ولى به كمال مراد آگاهى ندارد نمى‏تواند مريد او باشد و آن جا كه مى‏شناسد و كمال او را هم مى‏داند ولى او را در بردارد و از دست نداده است جا براى اراده نيست. چون اراده در حقيقت «طلب مفقود» است. آنچه در آغوش سالك است مطلوب او نيست و سالك آن را طلب نمى‏كند، بلكه به آن عشق مى‏ورزد. وقتى شخص سلوكش را شروع و در بين راه به مشكلى برخورد كند و اين اراده با مفارقت مراد همراه شود، شوق دردآورى براى سالك پيش مى‏آيد. اين جاست كه او هم شوق دارد و هم بايد صبر كند و البته هر چه شوق بيشتر باشد صبر، دشوارتر و هر چه كمتر باشد صبر، آسانتر است. اگر سالك بر اثر پيمودن راه، اثرى از محبوب و مقصود دريافت كند، به او محبت پيدا مى‏كند و بنابراين، محبت مزبور بر اثر وصول اثر محبوب و مقصود است. پس در منازل سير، اول اراده، بعد شوق و سپس محبت قرار دارد.

اقسام اراده

اراده بر دو قسم است: اراده‏اى كه زمينه «سلوك‏» را فراهم مى‏كند و اراده‏اى كه زمينه «صدور» را فراهم مى‏كند.

آن جا كه شخص در بين راه است و به مقصد اراده مى‏ورزد اين اراده، زمينه رفتن و سلوك او را فراهم مى‏كند، اما وقتى به مقصد رسيد و به منشا هر كمالى بار يافت اراده‏اش منشا صدور مى‏شود; نه منشا سلوك. از اين رو مردان حق، تا در دنيا هستند مريد حقند و به او ارادت مى‏ورزند، ولى وقتى به مقصد نايل شدند اراده آنان مصدر و زمينه صدور كمال است و به همين جهت اهل بهشت هر نعمتى را با اراده حاصل مى‏كنند و در آن جا ديگر نيازى به حركت دست و پا و سلوك نيست:

«لهم ما يشاؤن فيها و لدينا مزيد» ⁽²⁾

هرچه را بهشتيان، اراده كنند براى آنان حاصل مى‏شود; همان طور كه خداى سبحان با اراده كار مى‏كند:

«انما امره اذا اراد شيئا ان يقول له كن فيكون‏» ⁽³⁾ .

مراتب اراده

اراده بر اثر اختلاف حال مريد، مراتبى دارد:

1. اگر مريد در منزلهاى عادى باشد، اراده دارد نعمتى از نعم الهى را دريافت كند و به همين دليل بسيارى از انسانها در دنيا به دنبال نعمت الهى در تلاش و كوشش هستند.

2. گرچه كوشش براى دريافت نعم الهى بد نيست، ليكن بهتر اين است كه انسان اراده كند كه چيزى طلب نكند. از اين رو اهل معرفت گفته‏اند:

«استغناؤك عن الشى‏ء خير من استغنائك به‏»

برخى انسانها اراده مى‏كنند تا با فراهم كردن نعمتهاى الهى آسوده زندگى كنند و به وسيله آنها بى نياز شوند; اما بالاتر از آن اين است كه انسان «از» نعمتهاى الهى بى نياز باشد; نه اين كه «به‏» آنها بى نياز باشد; يعنى او آسايشش را در اين بداند كه به نعمت «جنه اللقاء» سرگرم باشد، نه به نعمت مال، فرزند، مسكن و....

عده‏اى كه به فكر نعمت هستند مى‏گويند:

«ربنا اتنا فى الدنيا حسنة و فى الاخرة حسنة‏» ⁽⁴⁾

آنان از خدا نعمتهاى حلال دنيايى و اخروى طلب مى‏كنند، ولى سالكان واصل، به اين مقام مى‏رسند كه مى‏گويند:«مى‏خواهيم كه از خدا غير خدا را نخواهيم‏»; زيرا چيزى را كه خدا به ما بدهد آن چيز ما را به خود سرگرم مى‏كند و ما مى‏خواهيم هيچ شاغلى نداشته باشيم.

3. بالاتر از مراتب گذشته اين است كه انسان نمى‏گويد: «من مى‏خواهم كه چيزى نخواهم‏»; بلكه خواستن او فانى در اراده حق است و او از خود اراده‏اى ندارد; يعنى نه چيزى مى‏خواهد و نه مى‏خواهد كه نخواهد.

چهره‏هاى گوناگون دنيا طلبان

گرچه قرآن كريم مردم را به دو گروه دنيا طلب و آخرت طلب تقسيم مى‏كند:

«منكم من يريد الدنيا و منكم من يريد الاخرة‏» ⁽⁵⁾

و مى‏فرمايد: عده‏اى «حرث‏» و كشت دنيا و عده‏اى كشت آخرت طلب مى‏كنند:

«من كان يريد حرث الاخرة نزد له فى حرثه و من كان يريد حرث الدنيا نؤته منها» ⁽⁶⁾

ولى در حديث معروف تثليث، اميرالمؤمنين (عليه‏السلام) آخرت طلبان را به سه دسته تقسيم كرده‏اند:

دسته‏اى كه هدف آنان پرهيز از آتش است، عده‏اى كه شوق به بهشت دارند و گروهى كه حبت‏خدا مقصود و مطلوب آنهاست. گروه اول و دوم كه از خدا غير خدا را مى‏خواهند نسبت‏به گروه سوم در حقيقت، دنيا طلبند; گرچه مردان با ايمان و اهل نماز و روزه‏اند; زيرا هر چه غير خداست، گرچه وصول به بهشت و يا نجات از دوزخ باشد، دنيا (به معناى جامع و عام آن) است.

اين معناى لطيف را از آيه ديگرى مى‏توان استفاده كرد:

«و اصبر نفسك مع الذين يدعون ربهم بالغدوة و العشى يريدون وجهه و لا تعد عيناك عنهم تريد زينة الحيوة الدنيا» ⁽⁷⁾ .

به رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم دستور داده شد كه با كسانى كه اهل سير و سلوكند و در هر با مداد و شامگاه به ياد خدا هستند صابرانه به‏سر ببرد و آنها را رها نكند و با ديگران كه دنيا طلبند نباشد.

از آيه مزبور چند مطلب استفاده مى‏شود.

يكم: دعوت به ذكر دايمى حق. قرآن كريم در سوره مباركه «اعراف‏» نيز مانند آيه مورد بحث عده‏اى را به تذكر در بامداد و شامگاه دعوت كرده است:

«و اذكر ربك فى نفسك تضرعا و خيفة و دون الجهر من القول بالغدو و الاصال و لا تكن من الغافلين‏» ⁽⁸⁾ .

منظور از بامداد و شامگاه در اين دو آيه اين نيست كه تنها هنگام صبح و غروب به ياد حق باش; بلكه مقصود اين است كه دائما به ياد حق باش، چنانكه ما اگر خواستيم بگوييم: فلان شخص مطلبى را دائما بازگو مى‏كند; مى‏گوييم: صبح و شام مى‏گويد.... پس انسان همواره بايد به ياد حق باشد.

دوم: كسانى كه به اين دستور عمل مى‏كنند انسانهاى «دائم الذكر» هستند كه به آيه مباركه سوره «احزاب‏» عمل مى‏كنند:

«يا ايها الذين امنوا اذكروا الله ذكرا كثيرا» ⁽⁹⁾

آنان دائما يا زياد به ياد حقند و غفلت آنها بسيار كم است.

سوم: در اين آيه «دنياطلبى‏» در مقابل «اراده وجه خدا» قرار گرفته است; يعنى اينها اهل اراده‏اند و «وجه‏» خدا را اراده مى‏كنند، يعنى آنان از اين تذكر صبح و شام، فرار از دوزخ يا قرار در بهشت را طلب نمى‏كنند، بلكه «وجه الله‏» را طلب مى‏كنند و همان طور كه اميرالمؤمنين و ساير اهل بيت (عليهم السلام) فرمودند:

«انما نطعمكم لوجه الله‏» ⁽¹⁰⁾

اراده اين گونه از سالكان كوى حق نيز متوجه «وجه الله‏» است، نه پرهيز از دوزخ يا وصول به بهشت. پس «اراده‏» اگر به «وجه الله‏» تعلق گيرد، سالك در حقيقت، موفق به وصول است و اين، برترين مرتبه اراده است; اما اگر فقط به پرهيز از دوزخ يا وصول به بهشت تعلق گيرد، او در بين راه مى‏ماند; زيرا در آيه شريفه بين دو گروه تقابل واقع شد و به رسول اكرم‏صلى الله عليه و آله و سلم خطاب شده است كه: تو با كسانى كه «وجه الله‏» را اراده مى‏كنند باش و از آنان فاصله نگير و به ديگران كه دنيا طلبند نگاه نكن.

از اين تقابل معلوم مى‏شود عده‏اى اهل دنيا و گروهى مريد «وجه الله‏» هستند، ولى دسته‏اى هم هستند كه براى پرهيز از دوزخ و وصول به بهشت كوشش مى‏كنند. اينها گرچه نسبت‏به اهل دنيا، آخرت طلب محسوب مى‏شوند، ولى نسبت‏به مريدان وجه الله، اهل دنيا (به معناى جامع و عام آن) به شمار مى‏روند. چون اينها كه در «وسط راه‏» هستند، گرچه نسبت‏به پايينتر از خود اهل نجاتند، ليكن نسبت‏به بالاتر از خودشان هنوز به مقصد نرسيده‏اند.

چهارم: سالك راستين، كسى است كه چيز زوال ناپذير را طلب كند و آن «وجه الله‏» است:

«كل من عليها فان و يبقى وجه ربك ذو الجلال و الاكرام‏» ⁽¹¹⁾

هرچيزى زوال پذير است و تنها وجه الله، باقى است. پس در حقيقت، سالك راستين كسى است كه از فانى سفر و هجرت كند و باقى را طلب كند; زيرا مى‏فرمايد: «يريدون وجهه‏»; «وجه الله‏» را طلب مى‏كنند. وجه الله هم باقى است; پس اينها باقى طلبند و مطلوب پايدار را طلب مى‏كنند.

پنجم: پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم برابر اين آيه، دو ماموريت پيدا كرده است: يكى اين كه از دنيا طلبان صرف نظر كند و با آنها نباشد. دوم اين كه با طالبان و سالكان مريد «وجه الله‏» به سر ببرد. البته با دنيا طلبان زندگى كردن آسان است; چون با لذتهاى نفس همراه است. آنان مسرف، مترف و مرفهند و اگر انسان با آنان زندگى كند، از نعمتهاى آنان برخوردار مى‏شود و رنجى نمى‏برد، ولى همسفر شدن با محرومان و سالكان كوى «وجه الله‏» دشوار است و به همين جهت هم خدا به رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم دستور صبر مى‏دهد:

«و اصبر نفسك مع الذين يدعون ربهم بالغداوة و العشى يريدون وجهه‏» ⁽¹²⁾ .

فاصله گرفتن از دنيا طلبان هم بايد با «هجر جميل‏»، همراه باشد; زيرا ذات اقدس خداوند گرچه به رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم فرمود: با آنها مباش; اما آن حضرت نمى‏تواند آنها را رها كند; چون پيامبر آنها نيز هست و بنابراين، بايد آنها را هم تربيت و هدايت كند. از اين رو در آيه ديگرى آمده است:

«و اهجرهم هجرا جميلا» ⁽¹³⁾ .

اگر راهنماى مردم از آنان جدا و منزوى شود، چنين هجرى، هجر جميل نيست; زيرا آنها را بدون سرپرست رها كرده است; در حالى كه پيام خدا را بايد به آنها برساند، ولى اگر در عين اين كه به مقدار لزوم، هدايت آنها را بر عهده دارد; با آنها با صفا و صميميت‏به سر نبرد، در حلقه آنها شركت نكند و آنها را به جمع خاص خود راه ندهد چنين رفتارى هجر جميل است.

همسفر سالكان

خداى سبحان به رسولش مى‏فرمايد: با اينها باش; زيرا اگر سالك بداند راهنما با اوست، بدون اضطراب راه را طى مى‏كند، ولى اگر راهنما او را رها كند و فقط راه نشان بدهد، ولى همسفر وى نباشد، او با دشوارى و اضطراب آن راه را طى مى‏كند.

مفاد آيه مورد بحث، هميشه و هم اكنون نيز زنده است. چون آيه، ناظر به رسالت و خصيت‏حقوقى پيغمبر است; نه فقط ناظر به شخصيت‏حقيقى و بدن ظاهرى او. در زمان ظهور و حضور وجود مبارك پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلم آن حضرت هم حضور عنصرى و هم حضور رسالى، و ولايى دارد; اما اكنون كه بشر در خدمت‏بدن عنصرى آن حضرت نيست در سايه رحمت و ولايت و رسالت او به سر مى‏برد.

هم اكنون نيز اگر كسى در بامداد و شامگاه اهل ذكر باشد و به نماز واجب و مستحب و انجام فرايض و نوافل، بپردازد و كار او براى خدا و در مسير حلال باشد، او سالك راه و همسفر رسول اكرم و عترت طاهرين (عليهم السلام) و هم چنين همسفر ولى عصر (عجل الله تعالى فرجه الشريف) است.

گرچه اين آيه خطاب به پيغمبر است; ولى امام عصر (ارواحنا فداه) نيز كه جانشين آن حضرت است مخاطب اين آيه است و به اين آيه عمل مى‏كند و با سالكان طالب «وجه الله‏» همسفر است; يعنى پيشاپيش آنان قدم مى‏نهد و ساير سالكان به دنبال او گام بر مى‏دارند. گرچه

راه سخت و منزل دور

پاى لنگ و شام، تار و مه بى نور

ولى چنين نيست كه رهبر، سالك را رها كرده باشد.

كسى كه اهل اين راه باشد، احساس امن و آرامش مى‏كند و مى‏يابد كه مولاى او پيشاپيش وى در حركت است. او نه تنها امام سياسى امت است و جامعه را در سياست و حكومت رهبرى مى‏كند، بلكه مولاى سالكان كوى وصال نيز هست و آنان را از نظر معنا نيز قدم به قدم رهبرى مى‏كند. او امام دلهاست; همان طور كه امام بدنهاست و امام جهاد اكبر است; چنانكه رهبر جهاد اصغر است.

عدم انقطاع اراده

در سخنان محقق طوسى و ديگران (رضوان الله عليهم) آمده است كه اراده با وصول به مراد، منقطع مى‏شود، ولى چنين نيست، بلكه اراده با وصول به مراد، كامل مى‏شود. اوصافى كه در بين راه لازم است وقتى به مقصد رسيد به «كمال‏» مى‏رسد; نه اين كه به «زوال‏» رسيده باشد. اراده، كمال است و اين كمال زايل نمى‏شود، بلكه به مرحله نهايى خود بار مى‏يابد. اين همان است كه قبلا به آن اشاره شد كه اراده قبل از وصول، زمينه سلوك و بعد از وصول، زمينه صدور را فراهم مى‏كند.

تذكر: انسان يا به طرف بالا صعود و يا به طرف پايين، سقوط دارد. سقوط، سير است و اراده مى‏خواهد; چنانكه صعود، سير است و اراده طلب مى‏كند و آنچه فعلا محور بحث است اراده صعود است، نه اراده سقوط. اراده، مراد را مشخص مى‏كند و مراد، ذات اقدس خداوند و اوصاف كمال و جمال و اسماى حسناى اوست:

«اليه يصعد الكلم الطيب و العمل الصالح يرفعه‏» ⁽¹⁴⁾ .

پى‏نوشت‏ها: