چهاردهم: شوق

اراده بر اثر شدت يافتن به مرحله شوق مى‏رسد. گروهى از سالكان مريد صرفند; يعنى، حركتشان تند نيست تا اراده را به شوق بكشاند. اينها در حد اراده، متوقف و مريد دائمى صرف و سالك محض هستند; اما آنها كه سرعت مى‏گيرند و سيرشان بيشتر و اراده‏شان تقويت مى‏شود شوق پيدا مى‏كنند و از اين رو گفته شده: شوق همان اراده موكد است. اين راهى است كه محقق طوسى و همفكرانش طى كرده‏اند.

وقتى اراده شديد شود شوق ظهور مى‏كند. شوق آن است كه انسان هم محبت مطلوب و مراد را بچشد و هم از هجرانش رنج‏ببرد. از اين رو شوق با درد همراه است و مشتاق، هميشه درد فراق دارد، ولى اين درد فراق براى درك كمال مراد است; يعنى وقتى مراد و محبوب كمال باشد و مريد به او نرسد، اين نرسيدن و هجران، درد آور است. از اين رو در هر شوقى دردى نهفته است; اما اين درد، لذيد و تحمل پذير است و زمينه وصول را فراهم مى‏كند.

درد و رنجى كه بر اثر از دست دادن مطلوب و محبوب، پيدا مى‏شود سودى ندارد; زيرا انسان هنگامى كه گرفتار مصيبتى مى‏شود اگر صبر و شكيبايى را از كف بدهد، دو عذاب مى‏بيند: يكى عذاب از دست دادن آن محبوب و ديگرى عذاب جزع و بى صبرى، ولى انسان صابر تنها يك درد دارد و آن درد از دست دادن محبوب است و درد جزع او را گرفتار نمى‏كند.

جزع نسبت‏به گذشته، سودى ندارد و بايد آن را با صبر برطرف كرد، ولى نسبت‏به آينده، اين درد، محرك است. يك دردمند; براى نيل به مطلوب و طرد درد، بيشتر مى‏كوشد تا غير دردمند. كسى كه رنج هجران مطلوب را احساس مى‏كند مى‏كوشد براى رفع اين رنج، در راه، سرعت و بر ديگران سبقت‏بگيرد و زودتر به مقصد برسد و از اين رو يكى از منازل سير و سلوك شوق است كه بعد از اراده يا بر اثر شدت اراده پيدا مى‏شود، و ظهور مى‏كند.

در قرآن كريم واژه «شوق‏» نيامده است، ولى از بعضى از آيات با انضمام برخى مقدمات مطوى مى‏توان آن را استنباط كرد; مثلا مى‏فرمايد:

«و ليعلم الذين اوتوا العلم انه الحق من ربك فيؤمنوا به فتخبت له قلوبهم‏» ⁽¹⁾

آنها كه مى‏دانند اين وحى، حق و اين كلام، از خداست‏به آن ايمان مى‏آورند و «اخبات‏» دارند. «اخبات‏» هم يكى از منازل سير و سلوك است. گفته شده: اخبات آن است كه انسان در پيشگاه «مولا» هيچ حركت نكند. در بعضى از پرندگان نيز اين حالت هست كه براى برطرف شدن درد خود چنان خضوع دارند كه اگر پرندگان ديگرى بر بالاى سر آنها بنشينند و با منقار بر آن بكوبند تا آن مواد دردزا را بيرون آورند، آنها اصلا حركت نمى‏كنند. بنابراين، حالت تام و خضوع محض در پيشگاه محبوب را مى‏توان «اخبات‏» ناميد.

پى‏نوشت‏ها: