مساله اعجاز
تعريف معجزه
معجزه عبارت است از: امر خارق العاده اى كه با اراده خداى متعال از شخص مدعى نبوت, ظاهر شود و نشانه صدق ادعاى وى باشد.
چنانكه ملاحظه مى شود اين تعريف, مشتمل بر سه مطلب است:
الف ـ پديده هاى خارق العاده اى وجود دارد كه از راه اسباب و علل عادى و متعارف, پديد نمىآيد.
ب ـ برخى از اين امور خارق العاده, با اراده الهى و با اذن خاص خداى متعال, از پيامبران, ظهور مى كند.
ج ـ چنين امر خارق العاده اى مى تواند نشانه صدق ادعاى پيامبر باشد و در اين صورت, اصطلاحاً ((معجزه)) ناميده مى شود.
اينك به توضيحى پيرامون عناصر سه گانه تعريف فوق مى پردازيم.
امور خارق العاده
پديده هايى كه در اين جهان, پديد مىآيد غالباً از راه اسباب و عللى است كه با آزمايشهاى گوناگون, قابل شناخت مى باشد مانند اكثريت قريب به اتفاق پديده هاى فيزيكى و شيميايى و زيستى و روانى. ولى در موارد نادرى, پاره اى از اين پديده ها بگونه ديگرى تحقق مى يابد و نمى توان كليه اسباب و علل آنها را بوسيله آزمايشهاى حسى شناخت و شواهدى يافت مى شود كه در پيدايش اينگونه پديده ها نوع ديگرى از عوامل, موئثر است مانند كارهاى شگفت انگيزى كه مرتاضان, انجام مى دهند و متخصصان علوم مختلف, گواهى مى دهند كه اين كارها براساس قوانين علوم مادى و تجربى, انجام نمى يابد. چنين امورى را ((خارق العاده)) مى نامند.
خارق العاده هاى الهى
امور خارق العاده را مى توان به دو بخش كلى, تقسيم كرد: يكى امورى كه هر چند اسباب و علل عادى ندارد, اما اسباب غير عادى آنها كما بيش در اختيار بشر, قرار مى گيرد و مى توان با آموزشها و تمرينهاى ويژه اى به آنها دست يافت مانند كارهاى مرتاضان. بخش ديگر, كارهاى خارق العاده اى است كه تحقق آنها مربوط به اذن خاص الهى مى باشد. و اختيار آنها بدست افرادى كه ارتباط با خداى متعال ندارند سپرده نمى شود و از اين روى داراى دو ويژگى اساسى است: اولاً قابل تعليم و تعلم نيست, و ثانياً تحت تاثير نيروى قويترى قرار نمى گيرد و مغلوب عامل ديگرى واقع نمى شود. اينگونه خوارق عادت, مخصوص بندگان برگزيده خداست و هرگز در دام گمراهان و هوسبازان نمى افتد ولى اختصاص به پيامبران ندارد بلكه گاهى ساير اوليا خدا هم از آنها برخوردار مى شوند و از اين روى, باصطلاح كلامى, همه آنها را ((معجزه)) نمى خوانند و معمولاً چنين كارهايى كه از غير پيامبران سر مى زند بنام ((كرامت)) موسوم مى گردد چنانكه علمهاى غير عادى الهى هم منحصر به ((وحى نبوت)) نيست و هنگامى كه چنين علمهايى به ديگران داده شود بنام ((الهام)) و ((تحديث)) و مانند آنها ناميده مى شود.
ضمناً راه بازشناسى اين دو نوع از خوارق عادت (الهى و غير الهى) نيز معلوم شد يعنى اگر انجام دادن امر خارق العاده اى قابل تعليم و تعلم باشد يا فاعل ديگرى بتواند جلو ايجاد يا ادامه آنرا بگيرد و اثرش را خنثى سازد از قبيل خوارق عادت الهى نخواهد بود. چنانكه تبهكارى و فساد عقايد و اخلاق شخص را مى توان نشانه ديگرى بر عدم ارتباط وى با خداى متعال, و شيطانى يا نفسانى بودن كارهايش بحساب آورد.
در اينجا مناسب است به نكته ديگرى اشاره كنيم كه فاعل كارهاى خارق العاده الهى را مى توان خداى متعال دانست (علاوه بر فاعليتى كه نسبت به همه مخلوقات و از جمله پديده هاى عادى دارد) از اين نظر كه تحقق آنها منوط به اذن خاص وى مى باشد1, و مى توان آنها را به وسايطى مانند فرشتگان يا پيامبران, نسبت داد بلحاظ نقشى كه بعنوان واسطه يا فاعل قريب دارند چنانكه در قرآن كريم, احيا مردگان و شفا بيماران و خلق طير, به حضرت عيسى (ع) نسبت داده شده است 2 و بين اين دو نسبت, تعارض و تضادى وجود ندارد زيرا فاعليت الهى در طول فاعليت بندگان است .
ويژگى معجزات انبيا
سومين مطلبى كه در تعريف معجزه به آن اشاره شده اين است كه معجزات پيامبران, نشانه صدق ادعاى ايشان است و از اين روى, هنگامى كه امر خارق العاده اى باصطلاح خاص كلامى ((معجزه)) ناميده مى شود كه علاوه بر استناد به اذن خاص الهى, بعنوان دليلى بر پيامبرى پيامبران پديد آيد. و با اندكى تعميم در مفهوم آن, شامل امور خارق العاده اى نيز مى شود كه بعنوان دليل بر صدق ادعاى امامت, انجام يابد. و بدين ترتيب, اصطلاح ((كرامت)) اختصاص مى يابد به ساير خارق العاده هاى الهى كه از اوليا خدا صادر مى شود در برابر خوارق عادتى كه مستند به نيروهاى نفسانى و شيطانى است مانند سحر و كهانت و اعمال مرتاضان. اينگونه اعمال, هم قابل تعليم و تعلم است و هم بوسيله نيروى قويترى مغلوب مى گردد معمولاً الهى نبودن آنها را مى توان از راه فساد عقايد و اخلاق صاحبانشان نيز شناخت.
(محمد تقى, مصباح يزدى, آموزش عقايد, ج 1, ص 90 ـ 87)
1ـ ر.ك: سوره رعد ـ آيه 37, سوره غافر ـ آيه 78.
2ـ ر.ك: سوره آل عمران ـ آيه 49, سوره مائده ـ آيه 110.
